Carmen

“Όποιος έχει παίξει τ' άστρα μες τα χέρια του, δύσκολα γυρνάει στις γυάλινες χάντρες...”


"Carmen" του Prosper Merimee

Η Carmen είναι αερικό... όμορφη, ακατέργαστη, σκοτεινή και φωτεινή συγχρόνως. Αισθησιακή, άπιστη, λειτουργεί με το ένστικτο. 
Σύμβολο αποπλάνησης. 
Αυτή διαλέγει απ' όσους την κυνηγούν. Πετώντας ένα λουλούδι, λέει: "Εσύ".



Ο έρωτας είναι ανυπότακτο πουλί
Που δεν το ημέρεψε κανείς
Είναι μάταιο να το φωνάζουμε
Αν το βολεύει να αρνηθεί
Τίποτα δεν του κάνει, απειλή ή παράκληση.

Ο ένας μιλάει καλά, ο άλλος σιωπά
Και είναι ο άλλος αυτός που προτιμώ
Δεν είπε τίποτα όμως μ' αρέσει.




Η Carmen εισβάλλει στη σκηνή σαν αγρίμι, σε μια μοναδική έκρηξη αισθησιασμού, χορεύοντας και τραγουδώντας: 

"Αν δεν με αγαπάς, σε αγαπώ! Και αν σε αγαπώ, φυλάξου από εμένα!".

Και ο Don Jose στέκεται απέναντί της εκστατικός, μετατρέπεται σε κλάσματα δευτερολέπτου σε έναν άντρα απόλυτα ερωτευμένο, παραδίνεται.

"Ελάτε, ελάτε τώρα! Το βλέπετε πως είμαι τσιγγάνα. Θέλετε να σας πω τη μοίρα σας; Ακούσατε να μιλάνε για την Carmencita; Ε, εγώ είμαι". 

Έτσι απλά του συστήθηκε. 

Και εκείνος βρέθηκε έξαφνα μπροστά σε "μια ομορφιά παράδοξη και άγρια, μια μορφή που ξένιζε αρχικά, μα που έμενε αλησμόνητη. Τα μάτια της ιδίως είχαν μια έκφραση ταυτόχρονα φιλήδονη και ανήμερη, που από τότε δεν ξαναείδα σε κανένα βλέμμα ανθρώπινο".

Σεβίλη του 1800... Η συνάντηση της απόλυτης γυναίκας και του άντρα που εκμηδενίζεται κάτω από την ανελέητη δύναμη της θηλυκότητάς της. 

Ο Don Jose παρασύρεται από τη σαγήνη της Carmen, της αμαρτωλής, της ραδιούργας και προκλητικής και ελευθερίων ηθών, για τα δεδομένα της εποχής της, τσιγγάνας που ζει έξω από οποιοδήποτε πλαίσιο κανόνων, πολιτιστικών ή ηθικών... παρασύρεται σε ένα κόσμο άπιαστο από ένα πλάσμα εντελώς διαφορετικά από εκείνα που είχε συναντήσει ως τότε. Καταλαβαίνοντας, ενόσω εκείνη του έριχνε τα χαρτιά, ότι "δεν ήταν ούτε κατ' ιδέαν μάγισσα". Και η γυναίκα τού φέρεται σχεδόν σαν επαγγελματίας χαρτορίχτρα, χωρίς να διστάζει να του ρίχνει βλέμματα "βαθύτατης περιφρόνησης" όταν εκείνος δεν παίζει το παιχνίδι με τους δικούς της όρους.

Ο έρωτας, ο έρωτας...

Ο έρωτας, είναι παιδί τσιγγάνων 

Ποτέ μα ποτέ δεν γνώρισε νόμους

Δεν μ αγαπάς, μα τότε σ αγαπώ

Κι αν σ αγαπώ να φυλαχτείς.

Ο έρωτας, ο ερωτισμός και ο θάνατος, οι τρεις βασικές συνιστώσες της νουβέλας του Prosper Merimee. 

Έρωτας φθονερός, πέρα από ορθολογισμούς, έρωτας που σε ξεγυμνώνει και ξεριζώνει τα δεδομένα, ο έρωτας της Carmen και του Don Jose στην όπερα Carmen του Bizet.

Τελικά, ο έρωτας εμπεριέχει την κτητικότητα, ο έρωτας είναι φθονερός; 

Ο έρωτας είναι παράφορος και θέλει να "διαλύσει" ό,τι δεν μπορεί να συλλάβει και ελέγξει. Γι αυτό και είναι βραχύβιος. Δύσκολο να αντέξει κανείς στη σφοδρότητά του. Γι αυτό και είναι αιωνία του η μνήμη. Δύσκολο να βιωθεί κατά συρροήν και επανάληψιν.

Το πουλί που νόμιζες πως έχεις φυλακίσει,

Χτύπησε τα φτερά του και πέταξε μακριά

Ο έρωτας είναι μακριά, μπορείς να τον περιμένεις,

Κι όταν πια δεν ελπίζεις, είναι εδώ

Τριγύρω σου, γρήγορα γρήγορα 

Έρχεται, φεύγει, μετά ξανάρχεται

Νομίζεις πως τον κρατάς, μα σου ξεφεύγει,

Του ξέφυγες, νομίζεις, μα σε κρατά.

Στην κατάληξη αυτής της "πιο ισπανικής" όπερας του γαλλικού ρεπερτορίου, σε κλίμα ιβηρικό, στο πλαίσιο μιας ταυρομαχίας, η Carmen θα απαρνηθεί τον Don Jose, θα του πετάξει στο πρόσωπο το δαχτυλίδι που κάποτε της είχε χαρίσει. Και τότε, ο αγαπημένος θα γίνει θύτης, ο εραστής θα γίνει φονιάς. Ο Don Jose μαχαιρώνει την αγαπημένη του στην καρδιά την ώρα που το πλήθος πανηγυρίζει τη νίκη του Escamillo (θαυμαστή της Carmen και "ανταγωνιστή" του Don Jose) που θανατώνει τον ταύρο. 

Θάνατος και γιορτή... Ένα τέλος σκληρό, βάρβαρο, αλλά ένα τέλος δίκαιο.

"Τη χτύπησα δύο φορές. Έπεσε στο δεύτερο χτύπημα χωρίς να φωνάξει. Μου φαίνεται πως βλέπω ακόμα το μεγάλο μαύρο μάτι της να με κοιτάζει ακίνητο. Ύστερα θόλωσε κι έκλεισε. Έμεινα εκμηδενισμένος για μια ώρα μπροστά στο πτώμα": το τέλος της νουβέλας του Merimee.

"Μπορείτε να με συλλάβετε… εγώ τη σκότωσα. Την Carmen, τη λατρεμένη μου Carmen"... : το φινάλε της όπερας του Bizet. 

Το τέλος του έρωτα και της ελευθερίας. 

Αυτή η ιστορία έρωτα και θανάτου γράφτηκε από τον Prosper Merimee το 1845 και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό Revue des deux Mondes. Πιθανότατα ο συγγραφέας έχει δεχθεί κάποιες επιρροές από το ποίημα του Pushkin "Οι Τσιγγάνοι" (1824), ένα έργο που ο Merimee είχε μεταφράσει στη γαλλική. 

Ο Merimee που είχε ταξιδέψει πολύ στην Ισπανία ισχυριζόταν ότι οι πρωταγωνιστές είναι πρόσωπα υπαρκτά.

***

Όπερα του Georges Bizet που προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων στην πρώτη παγκόσμια παρουσίασή της στην Opera Comique του Παρισιού στις 3 Μαρτίου του 1875 λόγω της τολμηρότητας με την οποία διαπραγματευόταν τον ελεύθερο έρωτα, η "Carmen" κατέκτησε στη συνέχεια μοναδική θέση στην ιστορία του λυρικού μελοδράματος και στις καρδιές των θεατών. Την πρεμιέρα παρακολούθησαν πολλές από τις κυριότερες μορφές της μουσικής στο Παρίσι, όπως οι Massenet, Offenbach, Delibes και Gounod.

***

Ο  Harold Schonberg παρομοιάζει την Carmen με ένα "θηλυκό Don Giovanni": "Θα προτιμούσε να πεθάνει παρά να μην είναι ο εαυτός της".

***

Ο Αμερικανός κριτικός-μουσικολόγος Hugh Macdonald παρατηρεί ότι "η γαλλική όπερα ποτέ δεν δημιούργησε μια γυναίκα τόσο "μοιραία" όσο η Carmen", παρότι ίσως επέδρασε πάνω σε μερικές από τις ηρωίδες του Jules Massenet. "Οι μελωδίες του Bizet θα κρατήσουν τη μουσική της Carmen ζωντανή στην αιωνιότητα και η θέση της ως δημοφιλούς κλασικού έργου δεν έχει συναγωνισμό από καμιά άλλη γαλλική όπερα".

***

"Η Carmen– είναι ένας μύθος που διαρκεί και μια πρόταση ζωής που δεν ξεχάστηκε, κι ας τη θάψαν κάτω απ' τα ταμπού και τις ποικίλες απαγορεύσεις, που θέτουν σε διαρκή διωγμό το συναίσθημα και, κυρίως, το ακόμα πιο επίφοβο ένστικτο. Δεν είναι τυχαίο που ο Νίτσε πρότεινε αυτήν ακριβώς τη λαϊκή όπερα σαν το "σωστό αντίδοτο" στο βαγκνερισμό, την εποχή που, χολωμένος απ' τη ρήξη του με το μεγάλο φίλο του τον Βάγκνερ, προσπαθούσε να αποκαταστήσει τη χαμένη αξιοπρέπεια του Διονύσου που φαινόταν κατά κράτος νικημένος απ' τον Απόλλωνα. Η  Carmen είναι, πράγματι, μια όπερα –κι ένας μύθος– κατ' εξοχήν διονυσιακή."

ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΑΦΑΗΛΙΔΗΣ

***

Σήμερα η ηρωίδα των Merimee - Bizet είναι το σύμβολο του ανθρώπου ο οποίος το μόνο που επιθυμεί είναι να ζήσει χωρίς περιορισμούς, χωρίς απαγορεύσεις, ελεύθερος σαν το "oiseau rebelle" της Habanera. Είναι ο άνθρωπος που πληρώνει γενναία το κόστος των επιλογών του, όταν στον αγώνα του για να κατακτήσει αυτή την ελευθερία θυσιάζει την ίδια τη ζωή του.

L’amour est un oiseau rebelle 

Que nul ne peut apprivoiser, 

Et c’est bien in vain qu’on l’appelle 

S’il lui convient de refuser. 

Rien n’y fait, menace ou prière.

L’un parle bien, l’autre se tait.

Et c’est l’autre que je préfère.

Il n’a rien dit mais il me plait.

L’amour! L’amour! L’amour! L’amour!

L’amour est enfant de Bohême,

Il n’a jamais jamais connu de loi.

Si tou ne m’aimes pas, je t’aime.

Si je t’aime, prends garde à toi!

Si tou ne m’aimes pas, si tou ne m’aimes pas, je t’aime,

Mais si je t’aime, si je t’aime, prends garde à toi!

L’oiseau que tu croyais surprendere

Battit d’aile et s’envola.

L’amour est loin, tu peux l’attendre.

Tu ne l’attends pas, il est là.

Tout atour de toi, vite vite,

Il vient, s’en va, puis il revient.

Tu crois le tenir, il t’evite.

Tu crois l’eviter, il te tient.

L’amour! L’amour! L’amour! L’amour!

L’amour est enfant de Bohême,

Il n’a jamais jamais connu de loi.

Si tou ne m’aimes pas, je t’aime.

Si je t’aime, prends garde à toi!

Si tou ne m’aimes pas, si tou ne m’aimes pas, je t’aime,

Mais si je t’aime, si je t’aime, prends garde à toi!

πηγές : 

"ΚΑΡΜΕΝ", Προσπέρ Μεριμέ (εκδ. Γαλαξίας, μτφ Νίκου Φωκά)

ΤΟ ΒΗΜΑ, Τέχνη

ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΑΦΑΗΛΙΔΗΣ, Λεξικό Ταινιών τ. Β' (Αιγόκερως 2003)

ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΑΦΑΗΛΙΔΗΣ, ΕΘΝΟΣ 17-2-1985

ΚΟΣΜΑΣ ΒΙΔΟΣ 1999

wikipedia

Fedra V.